) تعزیه :
یکی دیگر ازفرم های موسیقی که همراه با هنر نمایش در خدمت مسائل مذهبی قرار گرفت تعزیه نام دارد .اینکه تعزیه از چه زمانی در ایران شروع شده مورد اختلاف است چنانکه در بعضی منابع چنین آمده است ” تعزیه در لغت به معنای عزاداری و سوگواری است که از قرن چهارم ه. ق (قرن دهم میلادی ) ومقارن با حکومت آل بویه در ایران آغاز شد.” ولی بنابر روایتی نمایش مذهبی ویا در اصطلاح تعزیه تاعصر صفویه (۹۰۵-۱۱۳۵ ه.ق) هنوز در ایران مرسوم نشده بود زیرا هیچ یک از مورخان و نویسندگان ایران در آثار خود از آن سخنی به میان نیاورده اند وجهانگردان ومسافران خارجی که از ایران دیدن کرده اند در سفرنامه های خویش نامی از آن نبرده اند. اما پیرامون شکل امروزی آن گروهی معتقدند که در زمان فتحعلی شاه روابط ایران باکشور های خارجی به وی ژه روسیه تزاری گسترش یافت وماموران وسران دولت ایران در روسیه با دیدن مجالس نمایش وتئاتر و اپرا پس از مراجعت از ایران درصدد برآمدند که آن را بصورت نمایش مذهبی درآورند اما بهرام بیضایی بر اساس متون و سفرنامه های سیاحان اروپایی این روند را این گونه تشریح می کند.
” ابتدا تنها دسته هایی بوده اند که به کندی از برابر تماشاچیان می گذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن، و حمل نشانه ها و علم هایی که بی شباهت به افزارهای جنگی نبود و نیز هم آوازی و هم سرایی در خواندن نوحه، ماجرای کربلا را به مردم یادآوری می کردند. در مرحله بعدی آوازهای دسته جمعی کمتر شد و نشانه ها بیشتر، و یکی دو واقعه خوان ماجرای کربلا را برای تماشاگران نقل می کردند و سنج و طبل و نوحه آنها را همراهی می کرده است. چندی بعد به جای نقالان، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیه سازی و لباس های نزدیک به واقعیت می آمدند و مصائب خود را شرح می دادند. مرحله بعدی گفت و شنید شبیه ها بود با هم، و بعد پیدایش بازیگران. شاید در آخرین نیم قرن دوره صفویه، تعزیه تحول نهایی خود را طی کرد و به آن شکلی که می شناسیم در آمد.” .
ولی مسلم است که اوج هنر تعزیه به دوره سلطنت قاجاریه مربوط می شود.
۴) موسیقی تعزیه :
در تعزیه موسیقی به دو بخش مجزا ومستقل تقسیم می شود.موسیقی سازی که ارتباط کمی با متن تعزیه دارد و موسیقی آوازی که زمینه ی اصلی اجرای تعزیه است .موسیقی آوازی تعزیه از جنبه های گوناگون قابل اهمیت است .ارتباط وکنش متقابل میان آوازدر تعزیه و موسیقی ردیف دستگاهی و هم چنین مسائلی از قبیل منع مذهبی در گسترش موسیقی اهمیت آواز در تعزیه را دوچندان می کند.در واقع موسیقی آوازی تعزیه از سویی مبتنی بر موسیقی آوازی در ردیف دستگاهی است واز سوی دیگرسبب حفظ و تداوم آن در طول سالیان متمادی شد. از زمان صفویه با تشدید فضای مذهبی ومنع موسیقی گسترش و تکامل تعزیه سبب شده آواز موسیقی ردیفی به تعزیه وارد شودوخودراباآن وفق دهد.
” در ادوار مختلف نظام پادشاهی ایران، دربار و پایتخت حکومت محل تجمع هنرمندان بوده است. از زمان صفویه، به دلیل منع سایر انواع موسیقی، مراکزی نظیر تبریز، قزوین و اصفهان، محل تجمع تعزیه خوانان و راویان آوازهای مذهبی شد. این راویان به دلیل تسلط بر دقایق و ظرایف آواز، از تکنیک ها و حالات مختلف آن برای شخصیت پردازی ها در نمایش های سوگ آور بهره می جستند. شخصیت ها و کاراکترهای مختلف نیز این امکان را فراهم می کرد.”
عامل مهمی برای ادامه یافتن مراسمات سوگواری بخصوص مراسم عزاداری محرم شده است. مداحان گذشته ؛ آشنایان به سبک های مختلف آوازی ایرانی ومتناسب با فرهنگ شیعی و ملی ما بوده اند اما متاسفانه امروزه شاهد آن هستیم که عدم آگاهی از این دانش گرانبها و ارزشمند مداحی ها را به سمت تقلید از موسیقی هایی کشانده که با فرهنگ ملی و شیعی ماهم خوانی ندارد.
بزرگترین خوانندگان سده اخیر تعزیه خوان های برجسته ای بودند.شاخص ترین آن ها ابوالحسن خان اقبال آذر ؛ آواز را از تعزیه آغاز کرده بود و از کودکی در قزوین به دسته های تعزیه وارد شد.او یکی از نوادر آواز ایران بود. صفحات به جا مانده از وی درآخر عمر وقدرت حنجره او در ۱۰۴ سالگی شگفت انگیز است.
در تعزیه فقط بازیگرانی که در نقش معصومان ویاران امام ظاهر می شوند حق دارند آواز بخوانند و به اصطلاح امروزی دیالوگ های خود را با موسیقی ادا کنند.
در تعزیه شبیه خوان حضرت عباس چهارگاه می خواند . چهارگاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که ماهیتی حماسی دارد.امروزه نیز نوحه معروف زیر که معمولاً شب عاشورا خوانده می شود در دستگاه چهارگاه اجرا می شود.
سقای حسین سید و سالار نیامد علمدار نیامد ، علمدار نیامد
یا نوحه ی معروف زیر:
شه دین یک شب دیگربه حرم مهمان است مکن ای صبح طلوع ، مکن ای صبح طلوع
صبح فردا بدنش زیرسم اسبان است مکن ای صبح طلوع ، مکن ای صبح طلوع
حر گوشه عراق از آواز افشاری را می خواند. شبیه عبدالله ابن حسن گوشه ای از آواز راک در دستگاه ماهور را می خواند که به همین جهت در ردیف آوازی موسیقی ایران به ” راک عبدالله ” مشهور شده است .
شبیه خوان حضرت زینب (س) نیز گوشه ای از دستگاه شور را به نام ” گریلی ” می خواند که البته این گوشه در روایت های مختلف به نام های ” گیری” یا ” گوری ” هم خوانده می شود .به نقل از بعضی موسیقیدانان نام اصلی این گوشه ” گریه لیلی ” بوده که به ” گریلی” تغییر نام یافته است . قطعه معروف گریه لیلی از ساخته های استاد مرحوم اسدالله ملک که خود ایشان با ویولن اجرا کرده اند به گونه ایست که شنونده را به یاد هق هق گریه می اندازد
۵) اذان و مناجات :
مناجات نیز شکل دیگری از موسیقی است که طی آن، مناجات‌نامه‌هایی که توسط شاعران بزرگ سروده شده است، با موسیقی و آواز مناسبی خوانده میشود. از میان تمامی آوازها و مایه‌ها و دستگاه‌های موسیقی که در ردیف موسیقی ایران مندرج است، آواز ابو عطاو آواز افشاری (آوازهای منتسب به دستگاه بزرگ شور) برای اجرای مناجات بسیار مناسبت دارد.
افشاری آوازی حزن انگیز و غمگین (همانند حزنی که در آواز دشتی وجود دارد ) محسوب نمیشود بلکه نوعی تأمل در محتوای درونی این آواز وجود دارد که انسان را به فکر وا می دارد و شاید به همین دلیل از این آواز برای خواندن مناجات استفاده میشود. حتما شما آوازی را که توسط استاد شجریان اجرا شده و معمولا در ماه رمضان هنگام افطار(به همراه دعای ربنا )از رادیو و تلویزیون پخش میشد شنیده اید(این دهان بستی دهانی باز شد….. لب فرو بند از طعام و از …)؛ این اثر جاودانه در آواز افشاری و در گوشه مثنوی اجرا شده که بیانگر حالت افشاری و راز و نیاز با خداوند می باشد.
اذان نیز که امروزه از گلبانگ هر مسجدی در جهان اسلام انتشار می‌یابد، جایگاه موسیقایی خاص خود را دارد. در این میان اذانی که مرحوم مۆذن زاده اردبیلی در گوشه ” روح الارواح ” آواز بیات ترک ( یکی دیگر از آوازهای دستگاه شور) خوانده است بسیار شهرت دارد.
از مختصر مطالب عنوان شده نتیجه می شود که موسیقی مذهبی ما ریشه ای بسیار قوی و پرمایه داشته که خود عامل مهمی برای ادامه یافتن مراسمات سوگواری بخصوص مراسم عزاداری محرم شده است. مداحان گذشته ؛ آشنایان به سبک های مختلف آوازی ایرانی ومتناسب با فرهنگ شیعی و ملی ما بوده اند اما متاسفانه امروزه شاهد آن هستیم که عدم آگاهی از این دانش گرانبها و ارزشمند مداحی ها را به سمت تقلید از موسیقی هایی کشانده که با فرهنگ ملی و شیعی ماهم خوانی ندارد. امید است که آشنایی بیشتر مداحان با موسیقی ارزشمند ایرانی مان بتواند تلفیق متنوعی را از شعرو موسیقی ارائه کند.
